De middeleeuwen worden gewoonlijk gesitueerd tussen de klassieke oudheid en de renaissance (ca. 500- ca. 1500). Door de enorme focus vanuit de renaissance op de klassieke oudheid zijn deze ‘midden eeuwen’ vaak als donker en duister afgedaan. Het klassieke erfgoed zou door de opkomst van het christendom en de vele oorlogen in verval zijn geraakt. Toch is enige nuancering op z’n plaats want de middeleeuwen waren zeer verlichtend en de antieke cultuur is nooit helemaal uitgestorven.
Na de val van Rome (476) verdwenen de Romeinse keizers uit het westen en maakten plaats voor nieuwe heersers: de pausen die op hun beurt gebieden annexeerden (kerstenden) en een groot christelijk rijk nastreefden. Om eenheid te bewerkstellingen had de Kerk van Rome de studie van Griekse en Romeinse literatuur verboden. Deze teksten werden als heidens, gevaarlijk en overbodig beschouwd. Door de christelijke leer was er een einde gekomen aan het nut van zelfstandig denken. Toch kwam er bij tijd en wijle heidense kennis Europa binnen en was er meer dan eens sprake van een renaissance zoals bijvoorbeeld in Ierland (voor 800) of de Karolingische renaissance (rond 800). En tegen de achtergrond van de Occitaanse cultuur (12e eeuw) konden het humanisme en de Italiaanse renaissance zich ontwikkelen. Zie ook het artikel over de Occitaanse renaissance: https://herstoryofart.wordpress.com/2014/03/23/de-occitaanse-renaissance/
Uiteraard kende de middeleeuwen ook vrouwelijke kunstenaars, zowel in kloosters als in gildes. Het klooster bood vrouwen de mogelijkheid om zich te bevrijden van de mannelijke dominantie en zich volledig te wijden aan andere taken dan huwelijk en moederschap. Een van de belangrijkste taken van kloosterlingen was het kopiëren van de heilige teksten. Deze bezigheid wordt omschreven als ‘monnikenwerk’ maar het waren ook nonnen die deze taken verrichtten! Het toeschrijven van middeleeuwse manuscripten aan anonieme meesters wekt ten onrechte de indruk dat vrouwen hier geen rol in speelden. Belangrijk is te achterhalen uit welk klooster (voor mannen of vrouwen) een manuscript komt, dan kan ook geconcludeerd worden of het door een man of een vrouw is gemaakt. De meeste kopiisten signeerden hun werk namelijk niet en de uitzonderingen hierop tonen een gelijke hoeveelheid mannen en vrouwen namen.
Uit de late middeleeuwen zijn meer vrouwelijke nonnen bij naam bekend, zoals de donna universale Hildegard von Bingen (1098-1179) en Herrad von Landsberg (ca. 1130-1195). Deze vrouwen waren deskundig op vele terreinen: kosmologie, natuurwetenschappen, natuurgeneeskunde, flora en fauna, politieke en religieuze debatten, filosofie (artes liberales), poëzie, schilderkunst en muziek.
Met de opkomst van de steden in de late middeleeuwen ontstonden ook de gildes, waarin de ambachten werden ondergebracht. Gildes waren machtige organisaties die lidmaatschap vereisten en de producten van de ambachtslieden controleerden en verhandelden. Ook vrouwen konden lid worden van een gilde en waren gebonden aan dezelfde regels en plichten als mannen. In de 14e en 15e eeuw komt daar langzaam verandering in. Mannen gaan de ambachten van vrouwen overnemen en gebruiken de sociale structuur van het gilde om hun eigen, economische positie veilig te stellen. Op veel plaatsen zien we de namen van vrouwen uit de gilderegisters verdwijnen. Toch konden vrouwen vaak achter de schermen nog meewerken in het atelier van hun vader of echtgenoot. Hun kunstwerken zijn vaak niet bekend geworden onder hun eigen naam (ze stonden immers niet ingeschreven in het gilderegister en betaalden ook geen lidmaatschap) maar onder de naam van hun vader of man. Voor de buitenwereld betekende dit echter dat slechts de man gezien werd als de kunstenaar wat er in latere eeuwen zelfs toe heeft geleid dat de ontdekking van vrouwelijke kunstenaars uit de late middeleeuwen werden toegeschreven aan mythevorming. Een van die mythes betreft Sabina von Steinbach die in de 14e eeuw het zuidportaal van de kathedraal van Straatsburg heeft gedecoreerd. Het beeld ‘de Synagoge’ is haar zelfportret. In Straatsburg spreekt men al eeuwen over haar, maar in de 19e eeuw is men gaan twijfelen aan haar echtheid want een vrouw kan toch nooit het zware werk van een steenhouwer doen?
Vanuit een subjectieve beleving (met name in de 19e eeuw) is het idee ontstaan dat er in de middeleeuwen amper vrouwelijke kunstenaars werkzaam waren, dat is absoluut niet het geval. Tijdens het college over de middeleeuwen is aangetoond dat vrouwen zowel in kloosters als in de gildes actief waren. We kunnen zelfs spreken over een evenredig aantal mannen en vrouwen. Niet al het werk is gesigneerd, maar onbekend maakt niet per definitie mannelijk. Het is belangrijk de kunstwerken te beschouwen vanuit de context van de tijd waarin ze zijn ontstaan. Daarom is het ook noodzakelijk authentiek bronnenmateriaal te bestuderen en niet af te gaan op latere interpretaties.
Lees meer over de middeleeuwse kunst in ‘Herstory of Art’ pagina 70-81.
© Karin Haanappel
Uit het boek Herstory of Art door Karin Haanappel
Meer informatie: www.herstoryofart.nl
Herstory of Art 